आरक्षणाचे जनक म्हंटले जाणारे छत्रपती शाहू महाराज कोण होते आणि त्यांचे कार्य जाणून घ्या !

शाहू महाराजांनी त्यांच्या पुरोगामी धोरणांमुळे आणि सामाजिक सुधारणेसाठी केलेल्या प्रयत्नांमुळे खरोखरच उल्लेखनीय कारकीर्द होती. जाती-धर्माचा विचार न करता सर्वांना प्राथमिक शिक्षण देण्याची त्यांची बांधिलकी त्यांच्या काळासाठी अग्रेसर होती. समाजसुधारक आणि खालच्या जातींचे वकील म्हणून त्यांचा वारसा भारतीय इतिहासात लक्षणीय आहे. यशवंतराव घाटगे यांचा जन्म २६ जून १८७४ रोजी कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल जहागीर येथील घाटगे मराठा कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील जयसिंगराव घाटगे हे प्रमुख होते, तर त्यांची आई राधाबाई मुधोळच्या राजघराण्यातील घोरपडे घराण्यातील होती. दुःखाची गोष्ट म्हणजे, यशवंतरावांनी वयाच्या तीन वर्षांच्या कोवळ्या वयात त्यांची आई गमावली आणि ते 10 वर्षांचे होईपर्यंत त्यांचे प्रारंभिक शिक्षण त्यांच्या वडिलांनी केले. त्या वेळी, त्यांना कोल्हापूर संस्थानातील राजा शिवाजी सहाव्याच्या विधवा राणी आनंदीबाई यांनी दत्तक घेतले होते. शाहू महाराजांनी त्यांचे शालेय शिक्षण राजकोटमधील राजकुमार महाविद्यालयात पूर्ण केले आणि भारतीय नागरी सेवा प्रतिनिधी सर स्टुअर्ट फ्रेझर यांच्याकडून प्रशासकीय बाबींमध्ये शिक्षण घेतले. 1894 मध्ये प्रौढावस्थेत पोहोचल्यावर त्यांनी सिंहासन ग्रहण केले, त्याआधी ब्रिटिश सरकारने राज्य व्यवहार व्यवस्थापित केलेल्या रीजन्सी कौन्सिलने नियुक्त केले. त्यांच्या राज्यारोहणाच्या वेळीच यशवंतरावांनी शाहूजी महाराज ही पदवी धारण केली.

शाहू महाराज सहा फूट पाच इंचांपेक्षा जास्त उंचीवर उभे होते, भव्य आणि शाही उपस्थिती दर्शवत. त्यांना कुस्तीची तीव्र आत्मीयता होती आणि त्यांनी आपल्या कारकिर्दीत या खेळाला पाठिंबा दिला, देशभरातील कुस्तीपटूंना आपल्या राज्यात स्पर्धा करण्यासाठी आकर्षित केले. १८९१ मध्ये त्यांनी बडोद्यातील एका उच्चपदस्थ व्यक्तीची मुलगी लक्ष्मीबाई खानविलकर यांच्याशी विवाह केला. त्यांना दोन मुले आणि दोन मुली होत्या. यशवंतराव घाटगे यांचा जन्म २६ जून १८७४ रोजी कोल्हापूर जिल्ह्यातील कागल जहागीर येथील घाटगे मराठा कुटुंबात झाला. छत्रपती शाहूंनी 1894 ते 1922 पर्यंत 28 वर्षे कोल्हापूरच्या गादीवर राज्य केले, त्या काळात त्यांनी आपल्या कार्यक्षेत्रात व्यापक सामाजिक सुधारणा राबवल्या. खालच्या जातींसाठी परिस्थिती सुधारण्याच्या त्यांच्या प्रयत्नांसाठी आणि सुशिक्षित विद्यार्थ्यांसाठी रोजगाराच्या योग्य संधी उपलब्ध करून देण्याच्या उपाययोजनांसाठी ते प्रसिद्ध आहेत, दुर्बल घटकांसाठी 50% आरक्षणासह इतिहासातील सर्वात सुरुवातीच्या सकारात्मक कृती कार्यक्रमांपैकी एक आहे. यापैकी अनेक उपक्रम 1902 पासून राबविण्यात आले

1906 मध्ये शाहू महाराजांनी रोजगाराच्या संधी निर्माण करण्यासाठी शाहू छत्रपती विणकाम व सूतगिरणीची स्थापना केली. त्यांनी राजाराम महाविद्यालयाची स्थापना केली, ज्याचे नंतर त्यांच्या सन्मानार्थ नाव देण्यात आले, शिक्षण सर्वांना उपलब्ध करून देण्याच्या त्यांच्या वचनबद्धतेवर जोर दिला. शाहू महाराजांनी आपल्या लोकांमध्ये शिक्षणाचा प्रसार करण्याच्या उद्देशाने विविध शैक्षणिक उपक्रम सुरू केले. त्यांनी खासकरून पांचाळ, देवदन्या, नाशिक, शिंपी, ढोर-चांभार, तसेच मुस्लिम, जैन आणि ख्रिश्चन अशा विविध समुदायांसाठी वसतिगृहे उभारली. शाहू महाराजांनी समाजातील उपेक्षित घटकांना आधार देण्यासाठी मिस क्लार्क बोर्डिंग स्कूलची स्थापना केली.

त्यांनी शैक्षणिकदृष्ट्या हुशार पण आर्थिकदृष्ट्या वंचित असलेल्या मागास जातीतील विद्यार्थ्यांसाठी अनेक शिष्यवृत्ती सुरू केल्या. त्यांच्या पुढाकाराने राज्यातील सर्व रहिवाशांसाठी सक्तीचे मोफत प्राथमिक शिक्षण अनिवार्य करण्यात आले. शाहूंनी वैदिक शाळांची स्थापना केली ज्यात विविध जाती आणि वर्गातील विद्यार्थ्यांना संस्कृतचे शिक्षण दिले, शास्त्राच्या शिक्षणाला चालना दिली. याशिवाय, त्यांनी गावातील प्रमुखांना (‘पाटील’) प्रभावी प्रशासनाचे प्रशिक्षण देण्यासाठी विशेष शाळा स्थापन केल्या. शाहू महाराजांनी समाजात समतेचा कट्टर प्रचार केला आणि ब्राह्मणांना विशेष सवलती देण्यास विरोध केला.जेव्हा ब्राह्मणांनी ब्राह्मणेतरांसाठी धार्मिक समारंभ करण्यास नकार दिला तेव्हा त्यांनी त्यांना रॉयल धार्मिक सल्लागार म्हणून त्यांच्या पदावरून काढून टाकले. त्याऐवजी, त्यांनी या भूमिकेसाठी एका तरुण मराठा विद्वानाची नियुक्ती केली आणि त्यांना `क्षत्र जगद्गुरू’ (क्षत्रियांचे विश्व शिक्षक) ही पदवी देऊन सन्मानित केले. शाहूंनी ब्राह्मणेतरांना वेदपठण व पठण करण्यास प्रोत्साहन देण्याबरोबरच या घटनेने महाराष्ट्रात वेदोक्त वादाला तोंड फुटले. या वादामुळे समाजातील उच्च स्तरावरील लोकांचा तीव्र निषेध आणि त्याच्या कारभाराला तीव्र विरोध झाला.
1916 मध्ये शाहूंनी निपाणी येथे डेक्कन रयत असोसिएशनची स्थापना केली, ज्याचा उद्देश ब्राह्मणेतरांच्या राजकीय हक्कांसाठी वकिली करणे आणि राजकारणात त्यांचा समान सहभाग वाढवणे हा होता. शाहू महाराज ज्योतिबा फुले यांच्या विचारांनी प्रभावित होते आणि त्यांनी फुले यांनी स्थापन केलेल्या सत्यशोधक समाजाला दीर्घकाळ पाठिंबा दिला होता. 1903 मध्ये, शाहू महाराज राजा एडवर्ड सातवा आणि राणी अलेक्झांड्रा यांच्या राज्याभिषेकाला उपस्थित होते. त्याच वर्षी त्यांना मानद LL.D. केंब्रिज विद्यापीठाची पदवी मिळाली.

शाहू महाराजांनी जातिभेद आणि अस्पृश्यता निर्मूलनासाठी महत्त्वपूर्ण प्रयत्न केले. अस्पृश्य जातींसाठी सरकारी नोकऱ्यांमध्ये सर्वात जुनी आरक्षण प्रणाली मानली जाते ती त्यांनी प्रवर्तित केली. एका रॉयल डिक्रीद्वारे, त्यांनी समाजातील सर्व सदस्यांना समान वागणूक दिली पाहिजे, अस्पृश्यांना विहिरी, तलाव, शाळा आणि रुग्णालये यासारख्या सार्वजनिक सुविधांमध्ये प्रवेश दिला पाहिजे. त्यांनी आंतरजातीय विवाहांना कायदेशीर मान्यता दिली आणि दलितांच्या परिस्थितीत सुधारणा करण्यासाठी भरीव प्रगती केली. याव्यतिरिक्त, त्यांनी पदव्या आणि महसूल संग्राहक कार्यकाळाचे आनुवंशिक हस्तांतरण रद्द केले. शाहू महाराजांनीही आपल्या राज्यात महिलांचा दर्जा सुधारण्यावर भर दिला. त्यांनी विशेषतः महिलांना शिक्षण देण्यासाठी शाळांची स्थापना केली आणि त्यांच्या शिक्षणासाठी सक्रियपणे वकिली केली.

1917 मध्ये त्यांनी विधवा पुनर्विवाहाला कायदेशीर मान्यता दिली आणि बालविवाह रोखण्यासाठी पावले उचलली. 1920 मध्ये, शाहूंनी देवदासी पद्धतीवर बंदी घालणारा कायदा लागू केला, ज्यामध्ये देवतांना मुली अर्पण करणे आणि अनेकदा पाद्री सदस्यांकडून त्यांचे लैंगिक शोषण होते. शाहूंनी आपल्या प्रजेला त्यांच्या निवडलेल्या व्यवसायात टिकून राहण्यासाठी सक्षम करण्याच्या उद्देशाने अनेक उपक्रम राबवले. यामध्ये शाहू छत्रपती स्पिनिंग अँड विव्हिंग मिलची स्थापना, समर्पित बाजारपेठ निर्माण करणे आणि व्यापारातील शोषण करणाऱ्या मध्यस्थांना दूर करण्यासाठी शेतकऱ्यांसाठी सहकारी संस्था स्थापन करणे यांचा समावेश आहे. त्यांनी शेतकऱ्यांना कृषी प्रगतीसाठी आधुनिक उपकरणे खरेदी करण्यासाठी कर्जाची सोय केली आणि पीक उत्पादन आणि संबंधित तंत्रे वाढविण्याबद्दल त्यांना शिक्षित करण्यासाठी किंग एडवर्ड कृषी संस्थेची स्थापना केली. याव्यतिरिक्त, त्यांनी 18 फेब्रुवारी 1907 रोजी राधानगरी धरण सुरू केले, ते 1935 मध्ये पूर्ण केले, ज्यामुळे कोल्हापूरची पाण्याच्या बाबतीत स्वयंपूर्णता सुनिश्चित झाली. शाहू महाराज कला आणि संस्कृतीचे महत्त्वपूर्ण समर्थक होते, संगीत आणि ललित कलांना प्रोत्साहन देत होते. त्यांनी लेखक आणि संशोधकांना त्यांच्या कार्यात उदारपणे पाठबळ दिले. त्यांनी व्यायामशाळा आणि कुस्तीचे आखाडे स्थापन केले आणि तरुणांमध्ये आरोग्य जागृतीचे महत्त्व पटवून दिले. सामाजिक, राजकीय, शैक्षणिक, कृषी आणि सांस्कृतिक क्षेत्रांवर त्यांचा खोल प्रभाव यामुळे त्यांना राजर्षी ही पदवी मिळाली, त्यांच्या योगदानाची दखल घेऊन कानपूरच्या कुर्मी समाजाने त्यांना बहाल केले. बी.आर. दत्तोबा ​​पवार आणि दितोबा दळवी या कलाकारांच्या मदतीने आंबेडकरांनी शाहू महाराजांची भेट घेतली. तरुण आंबेडकरांची बौद्धिक क्षमता आणि अस्पृश्यता विषयक त्यांच्या कल्पना पाहून महाराज खूप प्रभावित झाले. 1917 ते 1921 या काळात विशिष्ट व्यक्तींसाठी जात-आधारित आरक्षणाच्या अंमलबजावणीद्वारे जातिभेद सोडवण्यासाठी संभाव्य धोरणांवर चर्चा करण्यासाठी त्यांच्या अनेक बैठका झाल्या. त्यांनी 21-22 मार्च 1920 रोजी अस्पृश्यांसाठी परिस्थिती सुधारण्याच्या उद्देशाने एक परिषद आयोजित केली, जिथे शाहू महाराजांनी आंबेडकरांना अध्यक्ष म्हणून नियुक्त केले आणि समाजातील विभक्त घटकांच्या उत्थानासाठी वचनबद्ध नेता म्हणून त्यांची ओळख करून दिली. शाहू महाराजांनी आंबेडकरांच्या उपक्रमांना पाठिंबा दिला ज्यात रु. 31 जानेवारी 1921 रोजी आंबेडकरांचे ‘मूकनायक’ वृत्तपत्र सुरू करण्यासाठी 2,500 आणि नंतर त्याच कारणासाठी आणखी योगदान दिले. 1922 मध्ये शाहूंचे निधन होईपर्यंत त्यांची भागीदारी कायम राहिली. शाहूंचे 6 मे 1922 रोजी मुंबईत निधन झाले. त्यांचा थोरला मुलगा राजाराम तिसरा हा कोल्हापूरचा महाराजा म्हणून गादीवर आला. तथापि, शाहूंनी सुरू केलेल्या सुधारणा त्यांचा वारसा पुढे चालवण्यास सक्षम नेतृत्वाच्या अभावामुळे कमी होऊ लागल्या. 1995 मध्ये, मायावती यांच्या उत्तर प्रदेशच्या मुख्यमंत्री असताना, कानपूर विद्यापीठाचे नामकरण छत्रपती शाहूजी महाराज विद्यापीठ करण्यात आले. 2006 मध्ये महाराष्ट्र शासनाने शाहू महाराज यांचा जन्मदिवस सामाजिक न्याय दिन म्हणून घोषित केला. बालभारती, महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मिती आणि अभ्यासक्रम संशोधन ब्युरोने मराठी शाळांमधील काही वर्गांसाठी मराठी भाषेतील पाठ्यपुस्तकांमध्ये शाहू महाराजांविषयीचे धडे समाविष्ट केले आहेत. यातील एक धडा, 2009 पासून, शाहू महाराजांनी एका गरीब शेतकरी जोडप्याला शेतजमीन दिल्याची घटना सांगितली.

प्रतिनिधी : मेघा महाजन